(QBĐT) - Lệ Thủy được thiên nhiên ưu đãi cho loài hải sản nước ngọt đặc biệt mà không phải vùng, miền nào cũng có là tép. Bao đời nay, người dân nơi đây đã chế biến con tép thành thứ thực phẩm ngon nức tiếng xa, gần: nhút tép quê.

Nhút - tiếng địa phương gọi là dút - được làm từ tép. Mỗi năm đến khoảng tháng 11 âm lịch , khi ngoài đồng rút nước chuẩn bị vụ đông xuân cũng là lúc vào vụ tép. Có nhiều cách để bắt tép, nhưng cách bắt tép thông dụng nhất đó là cất te. Vốn con tép quá nhỏ, không thể lưới được, cũng không thể kéo vó được, cũng không thể đánh rập được vì chúng sẽ lọt hết, nhưng cất te thì lại rất hiệu quả. Dụng cụ để cất te bắt tép gồm một bó vài chục đến vài trăm cái te, một cái que tre dài dùng để đặt te xuống và cất (nâng) te lên và một cái rá tre dùng để đựng tép.

Cái te cất tép trông rất giống cái vó nhưng nhỏ hơn nhiều, gồm hai nan tre vót mảnh dài cỡ 2 mét buộc chéo nhau ở giữa, phía dưới bốn đọt nan tre được buộc vào một mảnh vải mùng hình vuông, mỗi cạnh dài cỡ 8 tấc, không quá thưa để tép lọt qua, cũng không quá dày sẽ cản nước, cất lên chậm, tép sẽ nhảy hết ra ngoài. Thường một người đi cất te có từ vài chục cái te trở lên. Trước khi đi cất tép, mọi người thường dùng cám trộn với mỡ heo rang lên thật thơm để làm mồi nhử tép. Chọn một đám ruộng, ao hồ hay mép sông, rào nào đó, dùng tay vén sạch cỏ rác, rong rêu rồi đặt te xuống, chờ đáy te chìm sát đáy thì nhón một nhúm cám rang ném vào giữa te dụ tép. Đặt xong cái này thì đặt qua cái khác, đặt đến cái cuối cùng thì bắt đầu quay lại nhấc cái đầu tiên lên để đổ tép, cứ lặp đi lặp lại đến khi ra về.

Để làm nhút tép ngon, phải lựa loại tép đồng thật đều, tươi.

Tép khi đem về, được rửa sạch và phân loại: Tép to, người ta thường phơi khô và cho vào bao bì cất ở gác bếp làm thức ăn hàng ngày, còn tép nhỏ thì chế biến thành nhút. Cách chế biến món nhút tép đồng này khá công phu. Đó là phải lựa loại tép đồng thật đều, tươi rói, đang còn nhảy tanh tách. Đem rửa thật sạch, để ráo, sau đó ủ vào vại sành theo thứ tự lớp tép, lớp muối. Nhút tép đồng muốn ngon phải lựa cái vại sành loại tốt. Vại sành được làm từ đất sét nung lửa. Một cái vại tốt thì thành vại phải đều, mặt láng mịn, độ dày mỏng không chênh nhau, không bị nung cháy quá. Khi gõ ngón tay lên thành vại, phải có tiếng kêu vang và trong. Loại muối dùng muối tép đồng phải là loại muối hạt trắng tinh, sạch sẽ, không có tạp chất. Lượng muối dùng để ủ tép phải vừa đủ. Thiếu, nhút sẽ không chín. Thừa, nhút sẽ quá mặn, nặng mùi.

Sau khi đã ủ tép vào vại xong, dùng nẹp tre và đá lèn phía trên mặt cho thật chặt, sau đó đem ra phơi nắng một thời gian cho tép chín. Khi tép đã chín tới, người ta thường bỏ vào rá tre rồi dùng tay chà cho thật mịn. Tiếp đó người ta đem trộn tép với thính gạo hoặc bắp rang vàng giã mịn. Trộn hỗn hợp đó thật đều, thêm vào một số loại gia vị khác như ớt bột, riềng củ, gừng củ cắt chỉ... Cho hỗn hợp đó vào chai, lọ thủy tinh hoặc thố sành loại nhỏ rồi tiếp tục đem ra phơi nắng cho đến khi chín ngấu, màu của nhút chuyển thành màu đỏ au, thơm nức, khi nếm có vị thanh, vị ngọt của con tép đồng là dùng được.

Nay, cũng có một số nơi làm nhút tép, nhưng để có vại nhút tép ngon, đặc biệt, chỉ có thể có ở miền quê Lệ Thủy.

Nhút tép đồng ăn kèm với món gì cũng ngon. Thường người ta ăn nhút tép đồng với cơm nóng, hoặc dùng để chấm với quả sung, quả vả, quả bầu luộc hoặc các loại rau ráng khác như đọt lá sung, lá xoài, lá két non cùng thịt ba chỉ luộc xắt mỏng. Ngày xưa, nhút tép là thức ăn chính trong ngày rét của người nông dân. Ngày nay, nhút tép đã trở thành đặc sản có thương hiệu, được du khách tìm mua làm quà mỗi khi đến Lệ Thủy.

Phạm Hà