(QBĐT) - Đề tài “Nghiên cứu, sưu tầm và dịch một số tư liệu Hán Nôm quan trọng có liên quan đến tỉnh Quảng Bình” do Bảo tàng tổng hợp tỉnh chủ trì đã đánh thức những cốt lõi tốt đẹp xưa cũ ẩn sâu trong những thư tịch cổ đã bạc úa, rêu phong. Những bút tích của ông cha tưởng chừng bị nhạt nhòa bởi thời gian bỗng chốc trở về sống dậy, đẹp như một bức tranh. Trong đó có nhiều thư tịch cổ vô cùng quý hiếm và giá trị mà như nhà nghiên cứu Trương Quang Phúc, chủ nhiệm đề tài, ví von là “vàng giữa nhân gian”.

Dấu hiếm hoi thời Tây Sơn

Bản sắc phong của vua Quang Trung ban cho Thượng tướng quân Trương Công Trấn – thành hoàng làng Minh Lệ.

Gần nửa năm trời lặn lội về các làng quê dọc dải đất Quảng Bình, nhóm thực hiện đề tài đã sưu tầm được 48 thể loại với 1.892 trang tư liệu, thể hiện trên các chất liệu: gỗ, giấy, đá, đồng, vải... Điều đáng quý là trong những “kho vàng” mang đậm dấu ấn thời gian đó có một số thư tịch cổ thuộc triều Tây Sơn (1778 - 1802) – triều đại phong kiến mà các di sản còn lại khá ít ỏi.

Ông Trương Quang Phúc cho biết, trong số các sắc phong sưu tầm được, có một bản sắc phong của triều Tây Sơn mà theo ông, trên cả nước, đây được coi là bản sắc phong hiếm hoi còn sót lại của triều đại này. Đó là sắc phong của vua Quang Trung ban cho Trung Lang Thượng tướng quân Trương Công Trấn – vốn là thành hoàng của làng Minh Lệ (Quảng Minh, TX. Ba Đồn), người đã có công dẹp giặc Lồi. Bản sắc phong được ban vào năm Quang Trung thứ 2 (1789). Trong sắc phong, vua Quang Trung đề rõ:

Trung Lang Thượng tướng quân Trương Công Trấn là người “biết giữ vững oai thần võ khiến cho mọi rợ nước ngoài sợ hãi, đã có công trong binh nghiệp, đạt kết quả lớn trong chăm lo giáo hóa mà giữ được hào khí trung... Người có công lao to lớn ấy sao không chiếu theo thông lệ khen thưởng đặng cho sáng tỏ ơn vua lộc nước ngõ hầu tôn quý bậc hiền tài báu vật quốc gia”.

Cùng với bản sắc phong hiện đang lưu giữ tại làng Minh Lệ, trong những chuyến điền dã về các làng quê, nhóm thực hiện đề tài đã tìm được thêm hai bản sắc phong chức của triều Tây Sơn cho Tướng quân Nguyễn Văn Áng, hiện đang được lưu giữ tại nhà ông trưởng họ Nguyễn, xã Mỹ Trạch (Bố Trạch). Một sắc phong của đời vua Quang Trung năm thứ 3 và một của đời vua Cảnh Thịnh năm thứ 1. Cả hai bản sắc phong đều đã bị sờn góc nhưng dấu triện còn rất đậm nét, đặc biệt, dấu triện của vua Quang Trung có kích thước đến 15 cm, màu đỏ đầy uy quyền.

Theo đánh giá của Tiến sỹ Nguyễn Khắc Thái, dấu tích phong trào Tây Sơn ở Quảng Bình rất hiếm hoi. Trong lịch sử, chưa tìm được tư liệu nào khẳng định nhân dân Quảng Bình tham gia phong trào Tây Sơn. Bởi vậy, việc khám phá được các thư tịch cổ thuộc triều đại này sẽ là nguồn tư liệu cực kỳ quý hiếm, giúp cho việc nghiên cứu lịch sử các danh nhân, danh tướng thời Tây Sơn.

Trong số các văn bản chữ Hán Nôm hàng trăm năm tuổi sưu tầm được, các văn bản thuộc triều Tây Sơn còn khá ít ỏi. Ngoài các sắc phong trên, hiện nhóm nghiên cứu chỉ mới tìm được 1 bằng cấp, 5 bản khế ước, trong đó có 2 bản khế ước thuộc đời vua Quang Trung, còn lại thuộc đời vua Cảnh Thịnh. Những khế ước này được tìm thấy tại các gia đình thuộc thôn Phú Hòa (Phú Thủy, Lệ Thủy).

Theo ông Phúc, những tư liệu quý giá này sẽ là những cứ liệu quan trọng để nghiên cứu tình hình phát triển văn hóa, giáo dục, các mối quan hệ gia tộc, làng xã thời Tây Sơn – một trong những triều đại ngắn nhất trong lịch sử Việt Nam.

Một bài văn tế độc đáo

Theo ông Phúc, trong số 5 bản văn tế mà đề tài “Nghiên cứu, sưu tầm và dịch một số tư liệu Hán Nôm quan trọng có liên quan đến tỉnh Quảng Bình” sưu tầm được, độc đáo nhất có lẽ là bài văn tế đình Trung của làng Cao Lao Hạ xưa (nay là xã Hạ Trạch, Bố Trạch – PV). Đây cũng là một trong những tư liệu cổ quý giá mang đến cho ông nhiều điều thú vị nhất bởi chưa bao giờ ông bắt gặp một bài văn tế lạ lùng như thế. “Giá trị của bài tế thể hiện ở chỗ dù chỉ một làng nhỏ nhưng đã có các điều khoản cụ thể mang tầm vóc như của một đất nước. Nghĩa là ngoài các chức tước được vua phong thì các chức sắc trong làng cũng được phong tước nam và đều lần lượt được nhắc đến trong bài văn tế. Điều đó cho thấy bài văn tế vừa mang đậm phong cách bác học, vừa đậm tính dân dã, khi tri ân tất cả những người có công với làng, với nước, bất kể đó là chức sắc to, nhỏ”, ông Phúc lý giải.

Nhiều thư tịch cổ vẫn còn nguyên giá trị.

Nếu căn cứ vào các chế độ phong kiến xưa thì mọi việc ăn mừng, cưới hỏi, tang ma, tế lễ, đình đám đều phải tuân theo sự ràng buộc bởi các luật lệ cấm kị, nhưng điểm lạ là trong văn tế đình Trung thì mọi quy tắc ấy đều bị phá bỏ. Ví như không cấm mọi người mặc trang phục màu vàng trong ngày cưới, được che kiệu rước lễ bằng lọng, bằng tán màu vàng, được dùng cả xe tứ mã... Trong bài văn tế thần của người làng Cao Lao Hạ đã khéo léo so sánh công đức vua Tề - một trong Xuân Thu Ngũ Bá của lịch sử Trung Quốc với con trẻ chăn trâu. Đó là sự cởi mở trong tư duy của người xưa – những người tồn tại trong một làng quê luôn bị ràng buộc bởi những hà khắc của điều lệ phong kiến.

Giữ lấy tinh hoa

Trong hành trình ngược về các làng quê Quảng Bình, các nhà nghiên cứu mới vỡ vạc ra rằng có một kho tư liệu đồ sộ đang tản mát trong dân gian và là “kho vàng” cần được khám phá, bảo tồn. Những chứng tích lịch sử phủ màu thời gian này chứa đựng trong đó những huyền tích của một vùng quê, truyền thống trăm năm của một dòng họ hay là những tinh hoa ngôn ngữ tổ tiên đã trân trọng lưu dấu lại cho con cháu hôm nay. Theo đánh giá của chủ nhiệm đề tài thì kho tư liệu sưu tầm được rất có giá trị trong việc bảo vệ sự trong sáng của tiếng Việt, thể hiện những thành tựu mọi mặt của xã hội, khẳng định truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc. Nhiều tư liệu còn là những cứ liệu lịch sử quan trọng khẳng định chủ quyền lãnh thổ, định hình nên vùng đất Quảng Bình.

Gần nửa năm trời lặn lội về các làng quê, nhóm nghiên cứu đã sưu tầm được 48 thể loại với 1.892 trang tư liệu Hán Nôm.

Trước sự tàn phá khắc nghiệt của thời gian lên những thư tịch trăm năm tuổi này, việc số hóa để gìn giữ và bảo tồn là điều cần thiết. Vậy nhưng, đánh thức giá trị và phát huy những giá trị của di sản trong chính đời sống hôm nay mới là cái đích trọn vẹn mà cả di sản và chủ nhân của di sản muốn chạm đến. Hãy để những sắc phong vốn ngủ yên trong các hòm bộ thức dậy để cùng thao thiết chảy trong chính mạch ngầm của văn hóa quê hương.

Diệu Hương